Giriş

Antibiyotik kullanımıyla ilgili olarak oluşan direncin artması ve yaygınlaşması yanında, ortaya çıkan diğer bir sorun da maliyet artışıdır. Dünya ilaç sektörünün mali büyüklüğünün giderek arttığı bilinmektedir. Antibiyotikler ve diğer antienfektif ürünler ülkeye göre değişmekle birlikte, bu rakam içinde önemli bir yer tutmaktadır. İlaç tüketimi açısından gelişmiş ülkelerde antibiyotikler beşinci sırada yer alırken, ülkemizde ilk sıralarda bulunmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), uygun antibiyotik kullanımını “klinik olarak tedavi etkisi maksimum, ilaçla ilgili yan etki ve antimikrobiyal direnç gelişim riski minimum olan antibiyotiklerin maliyet etkin kullanımı” olarak tanımlamaktadır. Akılcı antibiyotik kullanımı, morbidite ve mortalitenin azaltılması ile yaşam kalitesinin yükseltilmesini sağlar.^[1-6]

Antibiyotik yazılan reçetelerde en sık yer alan hastalıklardan üçünün (otit, sinüzit, tonsillit) çocuklarda sık görülmesi nedeniyle antibiyotiklerin en çok kullanıldığı dönem çocuk yaş grubudur. Aynı zamanda çocuklar gereksiz antibiyotik kullanımının ve dirençli bakteri oranlarının da yüksek olduğu bir gruptur. Çocukların antibiyotik kullanımında ebeveynlerin, özellikle de annelerin eğitimi temel hedeflerden biri olmalıdır. Yapılan çalışmalar, eğitimin antibiyotik kullanımı üzerindeki olumlu etkisini kanıtlamıştır ancak süreklilik arz etmelidir.^[7-12] Halka yönelik eğitim programlarının oluşturulmasında bu konudaki yanlış inanışların, bilgilerin saptanması ve doktor üzerinde antibiyotik reçetelenmesi için baskı oluşturma, önerilen antibiyotiği uygun dozaj ve sürede kullanma ve doktor tavsiyesi olmadan antibiyotik kullanma konularındaki tutumların irdelenmesi gereklidir. Bu çalışmanın amacı annelerin çocukları için antibiyotik kullanımı konusundaki bilgi, tutum ve davranışlarını araştırmak ve yapılan kısa bir bilgilendirmenin bunlar üzerindeki etkisini belirlemektir.

Gereç ve Yöntem

Araştırmamız İzmir’de bir Aile Sağlığı Mer-kezi’ndeki (ASM) bir aile hekimliği biriminde iki aşamalı olarak gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın birinci aşamasında veriler Kasım 2013 tarihinde polikliniğe herhangi bir nedenle başvuran ve okul öncesi yaşta en az bir çocuğu bulunan annelere yüz yüze anket uygulanarak toplanmıştır. Çalışmaya katılmayı kabul eden 223 anne ile görüşülmüştür. Anket uygulaması sonrasında annelere akılcı antibiyotik kullanımı ile ilgili kısa bilgilendirilme yapılmıştır. Çalışmanın ikinci aşamasına katılmayı kabul eden annelerden isimleri ve telefon numaraları alınmış, ilk anket uygulamasından bir ay sonra, bu annelere telefon ile ulaşılarak aynı anket telefonda yinelenmiştir.

Anket katılımcıların sosyodemografik özelliklerini, antibiyotikler ve onların kullanımı ile ilgili bilgi düzeylerini ve tutumlarını içeren sorulardan oluşmaktaydı. Araştırma için Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Etik Kurulu’ndan onay alınmıştır. Uygulama için İl Halk Sağlığı Müdürlüğü’nden gerekli izinler alınmıştır. Annelere anket uygulaması öncesi bilgi verilerek yazılı ve sözlü onamları alınmıştır. Çalışmaya katılan annelerin hepsine aynı bilgi verilmiş ve sormak istedikleri sorular cevaplanmıştır. Annelere verilen bilginin içeriği aşağıdaki başlıkları içermekteydi:
– Antibiyotik nedir, ne değildir?
– Antibiyotik ne işe yarar?
– Antibiyotik direnci nedir?
– Ne yapmalıyız?
Verilerin istatistiksel değerlendirilmesinde SSPS 15.0 programı kullanılarak sıklık, Ki-kare ve McNemar testleri yapılmış ve p<0,05 anlamlı kabul edilmiştir.

Bulgular

Çalışmamıza katılan 223 annenin yaş ortalaması 32,2±5,5 (Min=18-Maks=43 yaş) idi. Annelerin
%41,3’ü (s=92) 12 yıldan daha fazla eğitimli, %92,4’ü (s=206) evli ve %87,0’si (s=194) anne-baba ve çocuklardan oluşan çekirdek aile ortamında yaşamaktaydı; %7,6’sının (s=17) sosyal güvencesi yoktu. Katılımcıların yalnızca ikisinin (%0,9) evinde sürekli antibiyotik kullanan bir kişi bulunmaktaydı. Çalışmaya katılan annelerin bazı sosyodemografik özellikleri Tablo 1’de verilmiştir.

Bilgi düzeyleri
Bilgilendirme öncesinde annelerin %91,0’i (s=203) antibiyotikler ve kullanımları ile ilgili bilgi sahibi olduğunu bildirdi; bilgilendirmeden bir ay sonra bilgi sahibi olduğunu ifade eden annelerin oranında bir değişiklik olmadı (p>0,05). Antibiyotik kullanımıyla ilgili olarak annelerin en önemli bilgi kaynağı doktorlardı. Çalışmaya katılan annelerin bilgi edindikleri kaynaklar Tablo 2’de görülmektedir. Bilgilendirme öncesi 143 anne (%64,1) sahip oldukları bilginin kaynağını doktorlar olarak belirtirken, bilgilendirme sonrası bu sayı 173 (%77,6) idi; aradaki fark istatistiksel olarak anlamlıydı (p=0,002). Annelerin bilgi edindikleri diğer kaynaklar bilgilendirme sonrası herhangi bir değişiklik göstermemişti (p>0,05).

Katılımcılardan bildikleri antibiyotik isimlerini söylemeleri istendiğinde; annelerin %75,3’ü (s=168) antibiyotik olduğunu düşündüğü en az bir isim söylemişti. Bunlardan yalnızca beşi (%3,0) antibiyotik olmayan ilaçlardan oluşmaktaydı. Bilgilendirmeden bir ay sonra ise antibiyotik ismi söyleyen anne sayısı 203’e (%91,0) yükseldi (p=0,00); yalnızca dokuzu (%4,4) antibiyotik olmayan isim söylemişti (Tablo 3). Bilgilendirme öncesinde katılımcılardan %81,2’si (s=181) antibiyotik kullanım amacını doğru bilirken; bilgilendirme sonrası bu sayı (%89,7; s=200) anlamlı ölçüde artmıştı (p=0,019). Başlangıçta gereksiz antibiyotik kullanımının direnç gelişimine sebep olduğunu söyleyen 189 (%84,8) anne varken; bilgilendirme sonrasındaki sonuçlar arasında fark yoktu (p>0,05).

Annelerin %95,1’i (s=212) antibiyotiklerin yan etkileri hakkında bilgi sahibi olduğunu ifade etmiş-ti; bu oran bilgilendirme sonrasında %95,5 (s=213) idi ve aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı değildi (p>0,05). Katılımcıların %66,4’ü (s=148) “antibiyotiklerin yan etki olarak ishal yapabileceğini”, %83,0’ü (s=185) “mide şikâyetlerine yol açabi-leceğini” ve %79,8’i (s=178) “karaciğer ile ilgi-li şikâyetlere neden olabileceğini” belirtti. Bilgilendirme sonrasında bu oranlar sırasıyla %79,4 (s=177), %93,7 (s=209) ve %91,5 (s=204) idi. Bu üç yan etki için bilgilendirme öncesi ve sonrası arasında saptanan farklar istatistiksel olarak anlamlıydı (sırasıyla p=0,003; p=0,001 ve p=0,001). Katılımcıların %92,8’i (s=207) “antibiyotiklerin yan etki olarak böbreklere zarar verebileceğini” ve %75,3’ü (s=168) “döküntü yapabileceğini” ifade etti. Bilgilendirme sonrasında bu oranlarda anlamlı bir değişiklik olmamıştı (p>0,05; Tablo 4).

Tutumlar
Katılımcıların %69,5’i (s=155) ilaçların enjeksiyon formunun daha etkili olduğunu düşünürken, %.7,6’sı (s=17) pahalı ilacın ve %4,9’u (s=11) ilaç dozunun yüksek olmasının daha etkili olduğunu bildirmişti. Bilgilendirme sonrasında katılımcıların görüşlerinde anlamlı bir değişiklik olmadı (p>0,05).

Davranışlar
Annelerin antibiyotik kullanımı ile ilgili davranışları değerlendirildi. Çalışmaya katılan annelerin %78,5’i (s=175) evde yedek antibiyotik bulundurmadığını, %91,9’u (s=205) ise reçetesiz antibiyotik kullanmadığını belirtti. Her iki davranış için de bilgilendirme sonrası anlamlı bir değişiklik olmamıştı (p>0,05). Doktor reçetesi dışında antibiyotik kulla-nan annelere bu ilaçlara nasıl eriştikleri soruldu. Bunların %66,7’si (s=12/18) evde fazla antibiyotik bulundurduğunu, %33,3’ü (s=6/18) eczaneden reçete olmadan doğrudan satın aldığını belirtti; bilgilendirme öncesi ve sonrası anlamlı bir fark gö-rülmedi (p>0,05). Daha önce reçetesiz antibiyotik kullanan 18 kişiden 16’sı (%88,8) daha önceki hastalıklardan kazandığı deneyimler, biri (%5,6) vakit problemi yüzünden, biri (%5,6) ise komşusundan aldığı tavsiye ile doktor reçetesi olmadan antibiyotik kullandığını söyledi. Bilgilendirme sonrası durum benzer bulundu (p>0,05).

Çalışmaya katılan annelerin 125’i (%56,1) antibiyotiği doktorun önerdiği süre kadar ve 212’si (%95,1) önerilen dozda kullandığını ifade etmişti. Bilgilendirme sonrasında bu oranlarda anlamlı bir değişiklik olmadı (p>0,05). Ayrıca annelerin %82,1’i (s=183) çocuğunun şikâyetleri azalsa bile önerilen tedavi süresini tamamladığını, %17,9’u (s=40) ise antibiyotiğe çocuğun şikâyetleri azaldığında devam etmediğini söyledi. Çocuğunun şikâyetleri azalsa bile önerilen tedavi süresini tamamladığını belirten annelerin sayısında bilgilendirme sonrası artış olsa da arada anlamlı bir fark yoktu (p>0,05).

Annelerin yaş, eğitim durumu, medeni durumu, aile tipi ve sosyal güvence varlığı gibi sosyodemografik özelliklerinin antibiyotikler konusundaki bilgi, tutum ve davranışları üzerindeki etkisi araştırıldı. Yapılan analizlerde annelerin belirtilen sosyodemografik özelliklerinin antibiyotikler ve kullanımı konusundaki bilgi, tutum ve davranışları arasında istatistiksel anlamlı fark bulunmadı (p>0,05).

Tartışma

Antibiyotiklerin akılcı kullanımı, özellikle de çocuklarda, halen özen ve duyarlılık gerektiren sağlık problemleri arasındadır. Kısa bilgilendirmenin annelerin çocuklarında antibiyotik kullanımına iliş-kin bilgi durumu ve yaklaşımları üzerindeki etkisi araştırılan çalışmamızda elde ettiğimiz sonuçlar, annelerin çocuklarında antibiyotik kullanma konusundaki bilgi, tutum ve davranışlarının genellikle yeterli ve uygun olduğunu göstermiştir. Ancak kısa bilgilendirmenin etkilerinin değişkenlik gösterdiği bulunmuştur. Yapılan girişimin annelerin antibiyotikler ve kullanımları konusundaki bilgileri üzerindeki etkileri olumlu gözlenirken, tutum ve davranışlara etkili görünmemektedir. Çalışmaya katılan annelerin büyük çoğunluğunun eğitim düzeyi lise ve üstüdür. Eğitim seviyesi yüksek bir grupta çalışılmış olması annelerin bu konuda doğru tutum ve yaklaşımlar göstermesinde etkili olmuş olabilir.

Genel olarak katılımcıların büyük çoğunluğu antibiyotikler ve kullanımları konusunda bilgi sahibi
olduklarını düşünmektedirler. Daha özgül bilgi sorularına verilen doğru yanıt oranları biraz daha düşük-
tür, ancak yine de katılımcıların üçte ikisini geçmektedir. Kısa bilgilendirme girişimi genel bilgi sahibi
olma konusunda etkisiz iken, bilgi kaynağı olarak doktorların gösterilmesi, doğru antibiyotik isimlerinin söylenebilmesi ve antibiyotiklerin kullanım amaçlarının bilinmesi gibi daha özgül konularda etkili olmuştur. Bu durum antibiyotiklerin yan etkileri için de geçerlidir. Antibiyotiklerin yan etkileri konusunda bilgi sahibi olduğunu düşünen katılımcı sayısı oldukça yüksektir, ancak yapılan girişim bu konuda etkili görünmemektedir.

Öte yandan antibiyotiklerin ishale, mide ve karaciğerle ilgili yakınmalara yol açabileceğini bilme üzerinde etkili bulunmuştur. Yan etki olarak bilme oranının en yüksek olduğu böbreklere verebileceği
zarar konusunda ise kısa biliilendirme etkisizdir. Genel bilgilere sahip olma oranlarının zaten bilgilendirme öncesinde de oldukça yüksek olması yapılan girişimi etkisiz kılmış olabilir. Etkili görünen alanlar hem daha özgüldür hem de öncesindeki bilme oranları daha düşüktür. Bu konuda yapılmış çalışmalar benzer sonuçlar ortaya koymaktadır. Ancak bizim sonuçlarımızdan farklı olarak bu çalışmalarda katılımcıların antibiyotik kullanımıyla ilgili bilgi düzeyleri annelerin yaş, eğitim durumu, sosyoekonomik durum ve yaşadığı bölgeyle ilişkili bulunmuştur.^[13-16]

Parimi ve ark.’nın çalışmasında özel sağlık güvencesine sahip olmak, bilgi düzeyinin yüksek olması ile ilişkili bulunmuştur.[^10] Başka bir çalışmada sağlık sigortası olanlarda bilgi düzeyi daha yüksek olarak bildirilmiştir.^[17] Eğitim düzeyi yüksek olanlarda farkındalığın daha yüksek olduğunu bildiren çalışmalar da vardır.^[18] Çalışmamıza katılan annelerin eğitim düzeyi genellikle yüksek olmakla birlikte, katılımcıların eğitim düzeyleri bilgi ve yaklaşımları üzerinde etkili bulunmamıştır. Yapılan çalışmalarda medya ve diğer bazı kaynaklardan bilgi edinen annelerin antibiyotik bilgi düzeyinin yüksek olduğu saptanmıştır; bu sonuç bizim çalışmamızda elde ettiğimiz sonuçtan farklıdır.^[19-21]

Bizim çalışmamızda bilgi kaynağı genellikle hekimler olarak belirtilmiştir. Antibiyotik kullanım amacı incelendiğinde, araştırmamızda seçenekler çoğunlukla doğru olarak bilinirken, Chan ve ark.’nın
Malezya’da yaptıkları antibiyotiklerin kullanım amaçlarını sorguladıkları çalışmada da çoğunlukla doğru kullanım amaçları ifade edilmiştir.^[22] Panagakou ve ark. çalışmalarında katılımcıların çoğunluğunun üst solunum yolu enfeksiyonlarında kullanılan diğer ilaçlar ile antibiyotikler arasın-da kafalarının karışık olduğunu ifade etmişlerdir.^[21]  Antibiyotiklerin böbreklere zarar verebileceği çalışmamızda en sık belirtilen yan etki olmuştur. Başka bir çalışmada ise annelerin en sık belirttiği yan etki genel halsizlik olarak saptanmıştır.^[23]

Araştırmamızda yaptığımız kısa bilgilendirme reçetesiz antibiyotik kullanma üzerinde etkili olmamıştır. Girişim öncesinde katılımcıların büyük çoğunluğunun zaten reçetesiz antibiyotik kullanmamış olması sonucu etkilemiş olabilir. Aile hekimlerine başvuran bireylerin bu olumlu özelliklerinin aile hekimleri tarafından desteklenmesi ve pekiştirilmesi akılcı bir strateji olacaktır.  Çalışmaya katılan annelerin çocuklarında antibiyotik kullanmalarına ilişkin tutum ve davranışları değişkenlik göstermektedir. Antibiyotiklerin önerilen dozda kullanılması ve yakınmalar azalsa bile kullanmaya devam edilmesi oldukça yüksek oranda gerçekleştirilirken, annelerin ancak yarıdan biraz fazlası antibiyotikleri önerilen sürede kullanmaktadır.

Katılımcıların çok azı reçetesiz antibiyotik kullanmaktadır. Bunları sağlamanın en önemli yolları ise daha önce kullanılan antibiyotiklerin artanları kullanmaları ya da eczaneden doğrudan yapılan alımlardır. Reçetesiz antibiyotik kullanan annelerin buna genellikle daha önceki deneyimlerine göre karar veriyor olmaları, aile hekimlerinin hasta eğitimlerinde özellikle antibiyotiklerin önerilen süre boyunca kullanılmaları, yani evde artık antibiyotiğin kalmaması ve annelerin antibiyotiklerle ilgili geçmiş deneyimleri üzerinde odaklanmalarının önemini artırmaktadır. Kısa bilgilendirme girişiminin annelerin davranışları üzerinde etkili olmaması aile hekimlerinin hastalarına daha etkili bilgilendirme yöntemleri kullanmaları konusunda arayış içinde olmalarını gerektirmektedir.

Sonuç olarak, annelerin çocuklarında antibiyotik kullanma üzerine bilgi ve uygulamaları genellikle yeterli görünmekle birlikte kısa bilgilendirme girişimi özellikle uygulamalar üzerine etkili değildir. Antibiyotiklerin doğru kullanımı tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de halen önlenmesi gereken sağlık problemleri arasındadır. Başta aile hekimleri olmak üzere, tüm hekimlerin bu konuda duyarlı davranmaları, hastayla görüşme süreçlerinde bilgilendirme fırsatlarını değerlendirmeleri ve doğru eğitim uygulamaları geliştirmeleri gerekmektedir.

1 – Lu Y, Hernandez P, Abegunde D, Edejer T. The world medicines situation 2011. Medicine expenditures. Third edition. Geneva, World Health Organization, 2011. http://www.who.int/health-accounts/documentation/world_medicine_situation.pdf adresinden 12/11/2015 tarihinde erişilmiştir.

2 – Progress in the rational use of medicines, Sixtieth World Health Assembly Report, March 2007; A60/24. http://apps.who.int/gb/archive/pdf_files/WHA60/A60_24-en.pdf adresinden 12/11/2015 tarihinde erişilmiştir.

3 – Karabay O. Türkiye’de antibiyotik kullanımı ve direnç nereye gidiyor? ANKEM Derg 2009;23 (Ek2):116-20.

4- Samore MH, Bateman K, Alder SC, Hannah E, Donnelly S, Stoddard GJ. Clinical decision support and appropriateness of antimicrobial prescribing. JAMA 2005; 294 (18): 2305-14.

5 – World Health Organization. Antimicrobial resistance: a threat to global health security. Rational use of medicines by prescribers and patients, Apr 2005; A58/14. http://apps.who.int/gb/archive/pdf_files/WHA58/A58_2-en.pdf adresinden 13/11/2015 tarihinde erişilmiştir.

6 – IMS-Institute of Healthcare Informatics. The global use of medicines: Outlook through 2016, July 2012. www.imshealth.com adresinden 12/11/2015 tarihinde erişilmiştir.

7 – Finkelstein JA, Davis RL, Dowell SF, et al. Reducing antibiotic use in children: A randomized trial in practices. Pediatrics 2001; 108 (1): 1-7.
Trepka MJ, Belongia EA, Chyou PH, Davis PJ, Schwartz B. The effect of a community intervention trial on parental knowledge and awareness of antibiotic resistance and appropriate antibiotic use in children. Pediatrics 2001; 107(1): 6.
Graft-Aikins A, Chalker J, Lee D, Miralles M. Interventions and strategies to improve the use of antimicrobials in developing countries: A review. Management Sciences for Health Arlington. VA, United States of America.
Parimi N, Pinto Pereira LM, Prabhakar P. Caregivers’ practices, knowledge and beliefs of antibiotics in paediatric upper respiratory tract infections in Trinida and Tobago: A Cross- Sectional Study. BMC Fam Pract 2004; 5: 28.
Andrews T, Thompson M, Buckley DI, et al. Interventions to influence consulting and antibiotic use for acute respiratory tract infections in children: a systematic review and meta-analysis. PLoS One 2012; 7(1): e30334.
Vodicka TA, Thompson M, Lucas P, et al. Reducing antibiotic prescribing for children with respiratory tract infections in primary care: a systematic review. Br J Gen Pract 2013; 63(612): e445-54.
Rousounidis A, Papaevangelou V, Hadjipanayis A, et al. Descriptive study on parents’ knowledge, attitudes and practices on antibiotic use and misuse in children with upper respiratory tract infections in Cyprus. Int J Environ Res Public Health 2011; 8: 3246-62.
Siddiqui S, Cheema MS, Ayub R, et al. Knowledge, attitudes and practices of parents regarding antibiotic use in children. J Ayub Med Coll Abbottabad 2014; 6(2):170-3.
Vaz LE, Kleinman KP, Lakoma MD, et al. Prevalence of parental misconceptions about antibiotic use. Pediatrics 2015; 136(2): 221-31.
Alili-Idrizi E, Dauti M, Malaj L. Validation of the parental knowledge and attitude towards antibiotic usage and resistance among children in Tetovo, the Republic of Macedonia. Pharm Pract 2014; 12(4): 467.
Huang SS, Rifas-Shiman SL, Kleinman K, et al. Parental know-ledge about antibiotic use: Results of a cluster-randomized, multicommunity intervention. Pediatrics 2007; 119(4): 698-706.
Yu M, Zhao G, Lundborg CS, Zhu Y, Zhao Q, Xu B. Knowledge, attitudes, and practices of parents in rural China on the use of antibiotics in children: a cross-sectional study. BMC Infectious Diseases 2014; 14: 112.
Kuzujanakis M, Kleinman K, Rifas-Shiman S, Finkelstein JA. Correlates of parental antibiotic knowledge, demand, and reported use. Ambul Pediatr 2003; 3(4): 203-10.
Belongia EA, Naimi TS, Gale CM, Besser RE. Antibiotic use and upper respiratory infections: A survey of knowledge, attitudes, and experience Wisconsin and Minnesota. Prev Med 2002; 34(3): 346-52.
Panagakou SG, Spyridis Ν, Papaevangelou V, et al. Antibiotic use for upper respiratory tract infections in children: A cross-sectional survey of knowledge, attitudes, and practices (KAP) of parents in Greece. BMC Pediatrics 2011; 11: 60.
Chan GC, Tang SF. Parental knowledge, attitudes and antibiotic use for acute upper respiratory tract infections in children attending a primary healthcare clinic in Malaysia. Singapore Med J 2006; 47(4) :266.
Aboul Fotouh AM, El-Damaty SE, Abdel-Megeid FY. Mother’s knowledge about antibiotic and role of self prescription. J Egypt Public Health Assoc 1998; 73(1-2): 57-69.