Giriş

Günümüzde sağlık bakımının temel amacı tedaviden çok, insanların sağlığını korumada onlara danışmanlık yapmak ve sağlık risklerinden kaçınmaları konusunda yardımcı olmak olarak tanımlanmaktadır. Bu kapsamda hastalık riski taşımayan bireylerin bu risklerden uzak tutulması, risk altındaki bireylerin risklerinin azaltılması, mevcut hastalıkların erken tanı ve tedavisi ile kronik hastalıkların kalıcı hasar oluşturmalarının önlenmesi koruyucu sağlık hizmetlerinde öncelikleri oluşturmaktadır.⁽¹⁾

Bu nedenle koruyucu sağlık hizmetleri ve sağlığın geliştirilmesi kavramları gün geçtikçe önem kazanmaktadır. Çağdaş dünya ülkeleri; insanların hasta olduktan sonra iyileştirilmesinin çok büyük kayıplara (işgücü, para, sakatlıklar, ölüm vs.) neden olduğu tespitinden yola çıkarak, tedavi edici hekimlikten çok, insanların hasta olmalarını engelleyen koruyucu hekimlik (aşılama, çevre sağlığı, bulaşıcı hastalık önleme programları, hasta eğitimi, yaşama biçimi değişikliği vs.) hizmetlerini öne çıkaran bir sağlık politikası geliştirmişlerdir.⁽²⁾ Diğer taraftan insanların kendi sağlıkları üzerindeki kontrollerini artırmalarını ve sağlıklarını geliştirmelerini sağlama süreci olarak tanımlanan sağlığın teşviki ve geliştirilmesi⁽³⁾ ve ilk olarak 1861 yılında Dr. Horace Dobell tarafından ifade edilen risk altındaki bireylerin kontrollerinin yapılması olarak belirtilen periyodik sağlık muayenesi kavramları koruyucu sağlık hizmet sunumunda bir üst basamağı ifade etmiştir.⁽⁴⁾

Bu kavramlardan periyodik sağlık muayenesi kavramı daha detaylı incelendiğinde; koruyucu sağlık hizmetlerinin sunumunda halen bir hastalık belirtisi göstermeyen sağlıklı kişilerin, tarama, muayene ve laboratuvar testleri ile danışmanlık ve sağlık eğitimi yoluyla, sağlıklarının korunmasına katkıda bulunmak amacıyla yapılan düzenli sağlık kontrolü olarak tanımlandığı görülmektedir.⁽⁵⁾ Periyodik sağlık muayeneleri aracılığı ile bireylere koruyucu sağlık hizmetlerinin verilmesinin yanı sıra danışmanlık ve eğitim hizmetlerinin verilmesi, fizik muayene sırasında kişinin temel sağlık durumu hakkında detaylı bir bilgi edinilmesi ayrıca gereksiz test ve müdahalelerin önüne geçilmesi yolu ile sağlık harcamaların azaltılması da amaçlanmaktadır.⁽⁵⁾

Türkiye’de 2010 yılı sonunda Aile Hekimliği Uygulamasına geçilmesi ile koruyucu sağlık hizmetlerinin parçası olan “Periyodik sağlık muayenesini yapmak” Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliğinde açık şekilde belirtilerek aile hekimlerinin görev, yetki ve sorumlulukları içerisine dâhil edilmiştir.⁽⁶⁾ Bu kapsamda 24.03.2011 tarihinde periyodik sağlık muayenesinin uygulanmasında kılavuzluk edecek periyodik sağlık muayene rehberine yönelik çalışmalara başlanmıştır.

T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü tarafından “Aile Hekimliği Uygulamasında Periyodik Muayene Rehberi” http://www.ailehekimligi.gov.tr adresinde taslak olarak yayımlanarak hekimlerin görüş ve önerilerine sunulmuştur. 2012 yılında ise Amerikan Aile Hekimleri Birliği’nin izlediği yola benzer şekilde USPSTF (Birleşik Devletler Koruyucu Sağlık Hizmetleri Çalışma Grubu-The U.S. Preventive Services Task Force), CTFPHE (Kanada Periyodik Sağlık Muayenesi Çalışma Grubu-Canadian Task Force on Periodic Health Examination) ve AAFP’nin (Amerikan Aile Hekimleri Akademisi-American Academy of Family Physicians) yayımladığı rehberler ve ülkelerin ulusal ve uluslararası nitelikteki benzer kılavuzları incelenerek ve çok sayıda bilimsel araştırmanın sağladığı delillere dayalı konusunda uzman öğretim üyeleri ve akademisyenlerin sundukları öneriler doğrultusunda taslak rehber oluşturulmuştur. Bu kapsamda ilk rehber 2015 yılında öneri niteliğinde yayımlanmış ancak yasal mevzuat ile zorunlu hale getirilmemiştir.

Yayımlanan rehber içerisinde aile hekimliği uygulamasında önerilen erişkin, bebeklik ve çocukluk dönemi ve yaşlı bireylerin periyodik muayenelerine özgü öneriler yer almaktadır. Türkiye’de hazırlanan rehberin uygulanması ile koruyucu sağlık hizmetlerinin ve sağlıklı yaşamın teşviki programlarının daha da geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu sayede, sağlıklı görünen ancak önemli sağlık sorunları açısından yüksek risk gruplarında yer alan kişilerin erken dönemde tanı almaları ve gerekiyorsa tedavi edilmelerinin sağlanması, önceden tanı almış olduğu halde tedavi edilmemiş olanların ya da birinci basamakta tedavisi gerçekleştirilemeyecek olanların da gereken tedavi, danışmanlık, eğitim ve rehabilitasyon hizmetlerine yönlendirilmesi ile aile hekimliği uygulamasının kalitesinin artırılması planlanmaktadır. Ayrıca periyodik sağlık muayenelerinin, birinci basamak sağlık hizmetlerinin daha verimli, kaliteli, etkin sunumu ve sağlık harcamalarının azaltılması konusunda da önemli katkılar sağlayacağı düşünülmektedir.

Bu araştırma ile Türkiye’de öneri niteliği taşıyan “Aile Hekimliği Uygulamasında Önerilen Periyodik Sağlık Muayeneleri ve Tarama Rehberine” yönelik aile hekimlerinin görüş, bilgi, tutum ve davranışlarının incelenmesi amaçlanmış ve Türkiye genelinde aile hekimlerinin periyodik sağlık muayenesi, periyodik sağlık muayene rehberi ve rehber içerisinde yer alan önerilere ilişkin görüş, bilgi, tutum ve davranışları açıklanmaya çalışılmıştır. Araştırmanın konu ile ilgili gerçekleştirilen ilk çalışma olması nedeniyle özgün olduğuna inanılmaktadır.

Gereç ve Yöntem

Araştırma, anket esasına dayalı kantitatif ve tanımlayıcı bir araştırmadır. Araştırmada kullanılan soru formu “Aile Hekimliği Uygulamasında Önerilen Periyodik Sağlık Muayeneleri ve Tarama Rehberi” içerisinde erişkine yönelik hazırlanmış öneriler ve ilgili literatür incelenerek oluşturulmuştur. Soru formu evet/hayır ve 5’li Likert ölçeğini esas alan kapalı uçlu sorulardan oluşmaktadır. Soru formunun iç tutarlılığının belirlenmesinde alfa katsayısından (Cronbach Alfa) yararlanılmış ve Cronbach Alfa katsayısı 0,857 bulunmuştur. Araştırmanın evrenini çalışmanın yapıldığı tarihte Aile Hekimliği Uzaktan Eğitim Platformu’na (AHUZEM) kayıtlı 81 ilde görev yapan 20.518 aile hekimi oluşturmaktadır. Araştırmada herhangi bir örneklem yöntemi kullanılmamıştır. Tüm evrene ulaşılması hedeflenmiştir. Araştırma sonunda 5.183 aile hekimi soru formunu yanıtlamış ve çalışmada evrenin %25,26’sına ulaşılmıştır.

Araştırmanın gerçekleştirilmesi için AHUZEM’e online olarak yüklenen soru formu 20 gün süreyle sistemde tutulmuş ve aile hekimlerinin soru formunu gönüllülük esasına dayalı olarak doldurması talep edilmiştir.

Bulgular

Araştırmaya katılan aile hekimlerinin özellikleri Tablo 1’de gösterilmektedir. Buna göre araştırmaya katılan 5183 aile hekimin %72,2’si erkek, %27,8’i kadındır. Araştırmaya katılan aile hekimlerinin %86,5’i evlidir. 5183 aile hekiminin 5133’ü pratisyen hekimdir. Aile hekimlerinin %54,3’ü sigara, %72,3’ü alkol kullanmamaktadır.

Aile hekimlerinin periyodik sağlık muayenesi ve rehberler hakkındaki görüşleri incelendiğinde; hekimlerin birinci basamakta periyodik sağlık muayenesini hastalar (x¯: 4,12) ve uygulayıcılar (x¯: 4,02) açısından yüksek düzeyde önemli gördüğü saptanmıştır. Ayrıca hekimlerin %81,3’ü “Periyodik sağlık muayenesi hastalıkların erken dönem tespit ve tedavisinde etkilidir” ifadesine katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum şeklinde yanıt vermiştir. Periyodik sağlık muayenesinin Türkiye’de pozitif ya da negatif performans ile zorunlu olarak uygulamaya geçirilmesi konusunda hekimlerin düşünceleri incelendiğinde ise negatif performans uygulaması (x¯: 1,94) yerine pozitif performans uygulamasının (x¯: 2,64) hekimler tarafından tercih edildiği saptanmıştır. Aile hekimlerinin “Ülkemiz için Birinci Basamakta Periyodik Sağlık Muayene Rehberinin kullanılması” faydalıdır” ifadesini verdikleri yanıtların ortalaması 3,81 olarak saptanmıştır.

Hekimlere Türkiye için önerilen birinci basamakta periyodik sağlık muayene rehberi hakkında bilgi sahibi olup olmadıkları sorulduğunda ise 2533 (%48,9) aile hekimi rehber hakkında bilgi sahibi olduğunu, 2650 (%51,1) aile hekimi ise rehber hakkında bilgi sahibi olmadığını belirtmiş-tir. Böylece araştırma kapsamında ulaşılan 5183 aile hekimin yarısından azının önerilen rehber hak-kında bilgi sahibi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Araştırmada aile hekimlerinin dünyanın değişik ülkelerinde yayınlanıp uygulanan birinci basamaktaki periyodik sağlık muayene rehberleri hakkında bilgi sahibi olup olmadıkları da sorgulanmıştır. Araştırma sonucunda hekimlerin %26,6’sı bilgi sahibi olduğunu belirtirken, %74,4’ü bilgi sahibi olmadıklarını belirtmiştir. Bu bulgular ışığında her 4 aile hekiminden sadece 1’inin diğer ülkelerdeki periyodik sağlık muayene rehberleri hakkında bilgi sahibi olduğu sonucu elde edilmiştir.

Tablo 2 aile hekimlerinin rehberde yer alan genel bilgi ifadelerine ilişkin tanımlayıcı istatistiklerini göstermektedir. İfadeler içerisinde B12, B13, B15, B18, B19 ifadeleri yanlış olarak hazırlanmıştır. Bu nedenle bu sorulara ait ortalamaların düşük çıkması olumlu olarak değerlendirilmiştir. Ayrıca aile hekimlerinin bilgilerini değerlendirmek üzere sorgulanan ifadelerden en yüksek ortalamaya “20 yaş üstü kadınlarda meme kanserinin erken tanısı amacıyla kendi kendine meme muayenesi hakkında bilgi verilmesi ve ayda bir kez uygulamasının önerilmesi önemlidir” ifadesi sahiptir. Hekimlerin genel bilgi skoru 3,28 olarak hesaplanmıştır. Bu nedenle aile hekimlerinin genel bilgi düzeylerinin orta düzeyde olduğu söylenebilir. Kadın ve erkek aile hekimlerin bilgi düzeylerinde anlamlı farklılık olup olmadığı incelendiğinde genel bilgi skorunun cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermediği saptanmıştır (p>0,05).

Tablo 3 aile hekimlerinin rehberde yer alan ifadelere yönelik tutum skorlarını göstermektedir. Hekimlerin tutum ifadelerine ilişkin en düşük yanıt ortalaması aspirin kullanımına yönelik ifadeye aittir. Bu sonuç hekimlerin aspirin kullanımına yönelik düşük düzeyde inanışa sahip olduklarını göstermektedir. Hekimlerin genel tutum ortalaması ise 3,47 olarak hesaplanmıştır. Bu ortalama davranışlara ait ortalamadan daha yüksek olarak belirlenmiştir. Ayrıca erkek aile hekimlerinin periyodik sağlık muayenesi ve tarama rehberi hakkındaki tutum ortalaması 3,02, kadınlarınki ise 3,58 olarak hesaplanmıştır ve tutum skorunun cinsiyete göre anlamlı farklılık gösterdiği (t=-21,548; p<0,05) belirlenmiştir.

Tablo 4 ise aile hekimlerinin rehberde yer alan ifadelere ilişkin davranış skorlarını göstermektedir. Tablo 4’de aile hekimlerinin açlık kan şekeri, serum lipid düzeyi ve kan basıncı ölçtürme gibi davranışları daha sık gerçekleştirdikleri buna karşın kendi kendine meme muayenesi hariç kanser taramasına yönelik davranışları daha az sıklıkta gerçekleştirdikleri görülmektedir. Ayrıca davranışa yönelik ifadelerin tamamının ortalaması bilgi ve tutum skorları (x¯: 2,65) içerisinde en düşük ortalamaya sahiptir. Ayrıca erkek aile hekimlerinin (x¯: 2,55) davranış skoru kadınlarınkinden (x¯: 2,91) daha düşüktür ve hekimlerin davranışlara yönelik verdikleri yanıtlar (davranış skoru) cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermektedir (t=-15,352; p<0,05).

Aile hekimlerinin rehberde yer alan ifadelere yönelik davranış skorlarını genel bilgi düzeyi ve tutum skorlarının anlamlı olarak etkileyip etkilemediği değerlendirildiğinde kurulan regresyon modelinin anlamlı olduğu (F=1327,897; p=0,000; p<0,01), genel bilgi skoru ve tutum skorunun aile hekimlerinin davranış skorlarındaki toplam değişimin (varyansın) %33,9’unu açıkladığı saptanmıştır (Tablo 5). Ayrıca davranış skorunu tutum skorunun bilgi skoruna göre daha yüksek düzeyde etkilediği sonucuna varılmıştır.

Aile hekimlerinin rehberde yer alan ifadelere yönelik davranış skorunu her bir genel bilgi ifadesine verilen yanıtların anlamlı olarak etkileyip etkilemediğini incelendiğinde kurulan modelinin anlamlı olduğu (F=56,434; p=0,000; p<0,01), genel bilgi yanıt skorlarının davranış skorlarındaki toplam değişimin %13,3’ünü açıkladığı ve önemlilik sırasına göre Tablo 2’de yer alan B14, B10, B16, B12, B15, B17 ve B21 numaralı ifadelere verilen yanıtların davranış skorunu anlamlı olarak etkilediği saptanmıştır.

Aile hekimlerinin rehberde yer alan ifadelere yönelik davranış skorunu her bir tutum ifadesine verilen yanıtların anlamlı olarak etkileyip etkilemediğini test edildiğinde ise modelinin anlamlı olduğu (F=208,765; p=0,000; p<0,01), genel tutum yanıt skorlarının davranış skorlarındaki toplam değişimin %37,7’sini açıkladığı ve davranış skorunu Tablo 3’de yer alan T15, T10, T12, T13 numaralı tutum ifadeleri hariç tüm tutum ifadelerine verilen yanıtların anlamlı olarak etkilediği saptanmıştır (p<0.005).

Tartışma

Araştırmada hekimlerin %78,8’i (yanıt ortalaması 4,12) periyodik sağlık muayenesi ve rehberlerin hastalar açısından önemli olduğu yönünde görüş beyan etmiştir. Wolfe ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada aile hekimlerinin periyodik sağlık muayenesini hastalar açısından faydalı görme yanıt ortalaması 3,31 olarak belirlenmiştir.⁽⁷⁾ Bir başka çalışmada Al-Kubaisi ve arkadaşları tarafından Doha, Katar’da 182 birinci basamak aile hekimi ile gerçekleştirilmiştir. Çalışmada hekimlerin üçte ikisinin (%66,7) periyodik sağlık muayenesinin hastalara yönelik hizmeti geliştirdiğine inandıkları yönünde görüş verdikleri saptanmıştır.⁽⁸⁾ Aile hekimlerine periyodik sağlık muayenesinin hekimler açısından önemli olup olmadığı sorulduğunda ise hekimlerin %74,3’ü katılıyorum ve kesinlikle katılıyorum şeklinde yanıt vermiştir. Aile hekimliği asistanlarının %80’inin rehberlerin kendi gelişimlerinde katkı sağladığı yönünde bildirimde bulunduğu çalışma araştırma sonuçlarını desteklemektedir.⁽⁹⁾

Aile hekimlerine periyodik sağlık muayenesinin hastalıkların erken dönem tespit ve tedavisinde etkili olup olmadığı sorulduğunda %81,3’ü etkili olduğu yönünde bildirimde bulunmuştur. Elde edilen sonuca benzer bir başka çalışma Japonya’da gerçekleştirilmiş ve birinci basamak hekimlerin %85,2’si periyodik muayenenin efektif ve hastalıkların erken teşhis ve tedavisinde etkili olduğu yönünde inanışlarını belirtmiştir.⁽¹⁰⁾ Birinci basamak hekimlerin periyodik muayenelere yönelik tutumlarının incelendiği çalışmada ise hekimlerin %64,8’i periyodik muayenenin gerekli olduğuna inandıklarını ve %73,9’u hastalıkların erken dönemde saptanmasında önemli olduğunu düşündüklerini belirtmiştir.⁽¹¹⁾

Araştırmada periyodik sağlık muayenesinin Türkiye’de öneri niteliği taşımasının dışında pozitif ya da negatif performans ile zorunlu uygulamaya geçirilmesi konusunda hekimlerin düşünceleri değerlendirilmek istendiğinde; verilen yanıtların ortalamasının oldukça düşük olduğu saptanmıştır. Özellikle hekimler negatif performans uygulamasına karşı olduklarını belirtmişlerdir (x¯: 1,94). Ayrıca periyodik sağlık muayenesinin gerek kendileri gerekse hasta açısından faydalı olacağına inanan hekimlerin, Periyodik Sağlık Muayenesi (PSM) için pozitif performans uygulamasına dahi %68,6’sının olumsuz görüş beyan etmesinin nedenlerinin ayrıca araştırılmasının gerekli olduğuna inanılmaktadır. Diğer taraftan bu sonucun nedeni hekimlerin periyodik sağlık muayenesini ciddi bir iş yükü olarak görmelerinden kaynaklı olabileceği düşünülmektedir. Konu ile ilgili literatür incelendiğinde birinci basamak sağlık hizmeti sunan hekimlerin periyodik muayeneler ve klinik uygulama rehberlerinin maliyetleri kontrol etmek, uygulamadaki varyasyonları azaltmak, hizmet kalitesini geliştirmek ve kanıta dayalı tıp uygulamalarını kullanmak için önemli olduğu görüşünü savundukları ancak rehberleri uygulama alanlarına yansıtmadıkları belirlenmiştir.^{(12,13,14,15)}

Rehberlerin neden daha az kullanıldığı ile ilgili çalışmalar incelendiğinde ise hekimlerin rehber kullanımlarındaki engeller arasında çevresel faktörler olarak en fazla oranda zaman faktörünü belirttikleri saptanmıştır. Lugtenberg ve arkadaşları tarafından yapılan çalışmada rehberlerin kullanımı ile ilgili çevresel engeller arasında 12 hekimin 5’i (%41,7) zamanın yeterli olmadığını belirtmiştir.⁽¹⁶⁾ Bir başka çalışmada PSM rehberini farkında olan 257 hekimin %16,9’u (n=41) rehber kullanımının zaman alıcı olduğunu belirtmiştir.⁽⁷⁾ 182 birinci basamak hekimle yapılan çalışmada ise hekimlerin % 58,3’ü kanıta dayalı uygulamaların iş yükü getirdiğini vurgulamıştır.⁽⁸⁾

Literatürde hekimlerin PSM’lerin ve rehberlerin zorunlu olarak uygulanmasına ilişkin zamanın yeterli olmaması ve iş yükü gibi nedenler ile olumsuz yönde görüş belirttikleri incelense de Miyazaki ve arkadaşlarının yapmış olduğu çalışmada birinci basamak hekimlerin çoğunluğunun (%85) periyodik sağlık muayenesinin etkili olduğuna inanmalarının en önemli ve birinci sebebinin Japonya’daki periyodik sağlık muayenelerinin kanunlar tarafından zorunlu hale getirilmiş olmasından kaynaklı olduğu belirtilmiştir.⁽¹⁰⁾ Bu nedenle Türkiye için PSM’lerin uygulanır olması konusunda T.C. Sağlık Bakanlığı, aile hekimliği akademisyenleri, uzmanlık dernekleri, aile hekimleri ve ilgili diğer kurum ve kuruluşlar ile alınacak ortak kararların önemli olduğu düşünülmektedir.

Aile hekimlerinin Türkiye’de ve dünyada uygulanan periyodik sağlık muayene rehberleri hakkında bilgi sahibi olma durumları sorgulandığında düşük yanıt ortalamaları dikkat çekici bir bulgu olarak nitelendirilmiştir. Bu sonucun periyodik sağlık muayenesi ve rehberlere yönelik çalışmaların Türkiye’de yeni olması, yayımlanan öneri niteliğindeki çalışmadan sonra konuya özgü çalışmaların daha yavaş ilerlemesi ve tıp eğitimi sürecinde PSM’lere ilişkin yeterli düzeyde eğitimin verilmemesi gibi nedenlerden kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Bu nedenle gerek periyodik sağlık muayeneleri gerekse periyodik muayene rehberlerine özgü konuların çekirdek eğitim müfredatı içerisinde yer alması sağlanarak tıp eğitimi ve uzmanlık eğitiminde standart bir eğitim olarak verilmesinin, sürekli mesleki gelişim eğitimleri içerisinde bu konunun daha kapsamlı hale getirilmesinin, hekimlerin bilgi düzeyini ve farkındalığını arttırabileceğine inanılmaktadır. Ayrıca literatür incelendiğinde hekimlerin farkındalık eksikliğindeki en önemli faktörün etkisiz pasif yayımlama stratejisi olduğunu belirtmeleri ve rehberlerin mail olarak gönderilmesinin rehberlerin aile hekimlerine ulaştırılmasında etkili bir yol olmadığını savunmaları.^(9,17) Türkiye için ulusal ve uluslararası rehberlerin Aile Hekimliği Bilgi Sisteminde (AHBS) yer alması, ulusal rehberler dikkate alınarak AHBS içerisinde uyarı sistemlerinin oluşturulması, rehberlerin basılı hale getirilmesi gibi çözüm yollarının faydalı olabileceğini düşündürmektedir.

Araştırmaya katılan hekimlere rehber içerisinde yer alan önerilere ilişkin sorular sorulmuş ve en yüksek ortalamaya kanserlere ilişkin yanıtların sahip olduğu saptanmıştır. Bu durum hekimlerin konuya verdikleri önemi işaret edebileceği gibi, T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından yürütülen tarama programlarından kaynaklı olabileceğini de düşündürmektedir. Literatürde ise herhangi bir hastalığın tanımlanmasında sürekli bir engel belirtiliyor ise o hastalığa yönelik tanı protokollerinin geliştirilmesinin hekimin bilgi düzeyini arttıracağı ve ilgili rehbere uyumu sağlayacağı belirtilmektedir.^(9,16)

Araştırmada genel bilgi skor ortalamasının 3,28 olarak belirlenmesi, bilgi eksikliğine neden olan faktörlerin araştırılması ve hekimlerin bilgi düzeyinin arttırılması amacı ile farklı müdahalelerin uygulanmasının gerekli olduğuna inandırmıştır. Hekimlerin periyodik muayene ve rehberlere yönelik bilgi eksikliğine neden olan faktörlerin araştırıldığı farklı literatürler incelendiğinde ise; sıklıkla PSM içerisinde yer alan önerilere yönelik bilgi ile karşılaşmama (aşinalıktaki eksiklik) ve farkındalığın eksik olması vurgulanmıştır.⁽¹⁸⁾ Ayrıca rehberlerin mezuniyet sonrası eğitimin ve sürekli mesleki gelişim eğitimlerinin temel bir parçası olması, hekimler arasında yapılacak olan düzenli toplantıların ve fikir paylaşımlarının varlığı ve rehberlere ilişkin interaktif eğitim ve aktif katılımın hekimlerin PSM rehberlerine yönelik bilgi düzeyini ve farkındalığı arttıracağı belirtilmiştir.^(14,19)

Hekimlerin rehberde yer alan ifadelere yönelik tutumları değerlendirildiğine ortalamanın üstünde yanıtlar verdikleri saptanmıştır. Bilgi ortalamaların yüksek olmasına karşın tutum ortalamalarının daha düşük olmasına yönelik literatür incelendiğinde bu durumun, hekimlerin önerilerin uygulanması ile elde edilecek sonucun etkililiğine yönelik duydukları kaygıdan kaynaklı olduğu belirlenmiştir.⁽¹⁷⁾ Ayrıca hekimlerin kendilerine güvenmemeleri ve tarama sonuçlarına olan güvenlerindeki eksiklikler, kanıtları yorumlama ve her hasta için uygulanabilir olma konusunda yaşadıkları anlaşmazlıklar ve rehberleri geliştirenlere yönelik güven eksiklikleri tutum geliştirmedeki engeller olarak sıralanmıştır.^(16,18)

Aile hekimlerinin rehberde yer alan önermelere ilişkin davranış yanıt ortalaması en düşük değere sahiptir. Sonuçlar incelendiğinde ise en düşük ortalamanın kolonoskopi ile ilgili verilen yanıta ait olduğu saptanmıştır (: 2,01). Literatürde bu durumun, kolonoskopi işlemine yönelik anksiyete, utanma hissi, ağrılı ya da tehlikeli olabileceği düşüncesinden kaynaklandığı belirtilmektedir.⁽²⁰⁾ Ayrıca hekimlerin kolorektal kanser taramalarına ilişkin rehberlere yönelik uygulamadaki engellerin tanımlandığı çalışmada kolonoskopi gibi uygulamaların sonuçlarının etkinliğine inanıldığında uygulamaya geçildiği belirtilmiştir.⁽²¹⁾

Araştırmada periyodik sağlık muayene önerilerine ilişkin kadın ve erkek hekimler arasında bilgi, tutum ve davranış durumları değerlendirildiğinde; cinsiyetler arası bilgi düzeyi anlamlı farklılık göstermemekle birlikte tutum ve davranış skorları cinsiyete göre anlamlı farklılık göstermektedir. Ayrıca kadınların hem genel tutum hem de davranış skoru erkeklere göre daha yüksek olarak saptanmıştır. Literatür incelendiğinde; kadınların erkeklere göre periyodik hekim kontrollerini yaptırma ve koruyucu sağlık hizmeti almaya yönelik düzenli hekim ziyaretlerinde bulunma konusunda daha düşük düzeyde davranış sergilediği gözlenmiştir.^(22,23,24) Bu sonuçlar araştırmadaki bulguları destekler niteliktedir. Diğer taraftan periyodik sağlık hizmeti alma konusunda kadın ve erkek hekimlerin farklı tutum ve davranış sergilemesinin nedeni, literatür ve mevcut bulgular ışığında değerlendirildiğinde; kadınların erkeklere göre daha fazla sağlıklarının sorumluluğunu almalarından kaynaklı olabileceğini düşündürmüştür.^{(25,26,27,28)}

Sonuç

Araştırma sonucunda Türkiye’deki aile hekimlerinin koruyucu sağlık hizmetlerinde önemli yeri olan periyodik sağlık muayenesine ve rehbere yönelik bilgi ve farkındalıklarının yeterli düzeyde olmadığı söylenebilir. Bu nedenle Türkiye’de periyodik sağlık muayenelerinin uygulanması ve bilimsel araştırmalara dayalı ulusal ve uluslararası nitelikteki benzer kılavuzlar gözden geçirilerek uzman gruplar (sivil toplum kuruluşları, akademik çalışanlar, aile hekimleri vb.) ve Sağlık Bakanlığı tarafından rehberlerin hazırlanması, oldukça önemlidir. Periyodik muayeneler ve rehber kullanımının hastalıkların erken teşhis ve tedavisini sağlamakla birlikte maliyetleri azaltacağı, bu sayede koruyucu sağlık hizmet sunum kalitesinin ve etkililiğinin artacağı düşünülmektedir. Ayrıca periyodik muayenelerin bireylerin sağlıklı yaşam tarzını öğrenmesi ve benimsemesine de katkı sağlayacağı söylenebilir.

Türkiye’de öneri niteliğinde hazırlanan “Aile Hekimliği Uygulamasında Önerilen Periyodik Sağlık Muayeneleri ve Tarama Rehberinin” etkin ve işlevsel kullanımı amacıyla aile hekimlerinin rehberlere elektronik ortamda erişiminin sağlanmasının, özet bilgiler ve algoritmaları içeren cep rehberlerinin oluşturulmasının, hazırlanmış olan önerilerin Aile Hekimliği Bilgi Sistemine entegre edilebileceği yazılımların geliştirilmesinin ve birden fazla yolla yayımlama/sunum stratejilerinin iletişimin ve kullanımın etkililiğini arttırdığı düşünüldüğünde, aile hekimlerine erişim ve kullanım için farklı seçeneklerin sunulması gibi aşinalığı arttırıcı faaliyetlerin etkili olacağı düşünülmektedir. Diğer taraftan aile hekimlerine; tıp eğitimi, uzmanlık eğitimi ve sürekli mesleki gelişim eğitimleri kapsamında periyodik muayeneye yönelik verilen eğitim içeriklerinin kapsamının geliştirilmesi ve güncel tutulmasının da önemli olduğu ifade edilebilir.

Son olarak Türkiye’de gerek koruyucu hizmetlerin etkin sunumu gerekse periyodik sağlık muayenesi gibi taramaların yapılması konusunda bireylerin risk profillerinin çıkartılmasının ve elektronik olarak kayıt altına alınmasının etkili olacağı düşünülmektedir. Bu konu ile ilgili T.C. Sağlık Bakanlığı politika üreticilerinin yapılacak olan çalışmaları yönetmesi ve desteklemesinin önemli olduğuna inanılmaktadır.

1. Akdağ R. Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Alanındaki Değerlendirmeler: İlkeler ve Bakış Açıları. Ankara, Anıl Matbaacılık, 2010.1. Akdağ R. Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesi Alanındaki Değerlendirmeler: İlkeler ve Bakış Açıları. Ankara, Anıl Matbaacılık, 2010.
2. Koruyucu Tıp ve Hekimlik. Sağlıkta Nabız Dergisi 2008. http://www.sagliktanabiz.com/haberler/koruyucu-tip-ve-hekimlik.html adresinden 10.10.2013 tarihinde erişilmiştir.
3. Şimşek Z. Sağlığı Geliştirmenin Tarihsel Gelişimi ve Örneklerle Sağlığı Geliştirme Stratejileri. TAF Preventive Medicine Bulletin 2013;12(3):343-58.
4. Holland W. Periodic Health Examination – A Brief History And Critical Assessment. Eurohealth 2009;15(4):16-20.
5. Mazıcıoğlu M, Uzuner A. Aile Hekimliği Birinci Aşama Uyum Eğitimi Kurs Notları. Ankara, T.C Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. 2014: 113-35.
6. Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği. 25.01.2013 tarihli Resmi Gazete, Sayı No: 28539.
7. Wolfe RM, Sharp LK, Wang RM. Family Physician’ Opinions and Attitudes to Three Clinical Practice Guidelines. The Journal of The American Board of Family Medicine 2004;17(2):150-7.
8. Al-Kubaisi NJ, Al-Dahnaim LA, Salama RE. Knowledge, Attitudes And Practices of Primary Health Care Physicians Towards Evidence-Based Medicine in Doha, Qatar, Eastern Mediterranean Health Journal 2010;16(11):1189-97.
9. Helwig A, Bower D, Wolff M, Guse C. Residents Find Clinical Practice Guidelines Valuable as Educational and Clinical Tools. Family Medicine1998;30(6):431-5.
10. Miyazaki K, Sato J, Mukohara K, Kitamura K, Saito S, Ban N. Attitudes of Japanase Primary Care Physicians Toward Publicy Endorsed Periodic Helath Examination: A Cross Sectional Survey. Asian Pasific Journal Cancer Previous 2007;8(2):258‑62.
11. Prochazka AV, Lundahl K, Pearson W, Oboler SK, Anderson RJ. Support of Evidence-Based Guidelines for the Annual Physical Examination. Archives of Internal Medicine. 2005;165(12):1347-52.
12. Fang E, Mittman BS, Weingarten S. Use of Clinical Practice Guidelines in Managed Care Physician Groups. Archives of Family Medicine 1996;5(9):528-34.
13. James P, Cowan T, Graham R, Majeroni B. Family Physicians’ Attitudes About And Use of Clinical Practice Guidelines. Journal of Family Practice 1997;45(4):341-7.
14. Hayward RS, Guyatt HG, Moore K, McKibbon A, Carter OA. Canadian Physician’ Attitudes About and Prefernces Regarding Clinical Practice Guidelines. Canadian Medical Association 1997;156(12):1715-23.
15. Tunis SR, Hayward RS, Wilson MC, et al. Internists’ Attitudes About Clinical Practice Guidelines. Annals of Internal Medicine 1994;120(11):956-63.
16. Lugtenberg M, Schaick MZ, Westert GP, Burgers JS. Why Don’t Physicians Adhere to Guideline Recommendations in Practice? An Analysis of Barriers Among Dutch General Practitioners. Implementation Science 2009;54:1-4.
17. Pimlott NJ, Persaud M, Drummond N. et al. Family Physicians And Dementia In Canada Part 1. Clinical Practice Guidelines: Awareness, Attitudes, And Opinions. Canadian Famiy Physician 2009;55(5):506-7.
18. Cabana MD, Rand CS, Powe NR. et al. Why Don’t Physicians Follow Clinical Practice Guidelines? A Framework for Improvement. Journal of the American Medical Association 1999;282(15):1458-67.
19. Rätsep A, Kalda R, Oja I, Lember M. Family Doctors’ Knowledge And Self-Reported Care of Type 2 Diabetes Patients İn Comparison to The Clinical Practice Guideline: cross-sectional Study. Biomedcentral Family Practice 2006;7(36):1-7.
20. García AZ. Factors Influencing Colorectal Cancer Screening Participation. Gastroenterology Research and Practice 2012. doi: http://dx.doi.org/10.1155/2012/483417
21. Sewitch MJ, Burtin P, Dawes M. et al. Colorectal Cancer Screening: Physicians’ Knowledge of Risk Assessment And Guidelines, Practice, and Description of Barriers And Facilitators. Canadian Journal of Gastroenterology 2006;20(11):713‑8.
22. Viera AJ, Thorpe JM, Garrett JM. Effects of Sex, Age and Visits on Receipt of Preventive Healthcare Services: a Secondary Analysis of National Data. BMC Health Serv Res 2006;6(15):1-8.
23. Mavriplis CA. Should we abandon the periodic health examination? Can Fam Physician 2011;57(2):159-61.
24. Banks I, Baker P. Men and Primary Care: improving Access and Outcomes. Trends in Urology & Men’s Health 2013. doi: https://onlinelibrary.wiley.com/doi/pdf/10.1002/tre.357
25. Yalçınkaya M, Gök Özer F Yavuz Karamanoğlu A. Sağlık Çalışanlarında Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışlarının Değerlendirilmesi. TAF Prev Med Bull 2007;6(6):409-20.
26. Çetin FE. Ankara Halk Sağlığı Müdürlüğü ve Merkez İlçelerin Toplum Sağlığı Merkezlerinde Çalışan Sağlık Personelinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışlarının Değerlendirilmesi. Ankara, Gazi Üniversitesi, 2015.
27. Özyazıcıoğlu N, Kılıç M, Erdem N, Yavuz C, Afacan S.Hemşirelik Öğrencilerinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranış-larının Belirlenmesi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi 2011;8(2):276-332.
28. İlhan N, Batmaz M, Utaş Akhan LU. Üniversite Öğrencilerinin Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları. Maltepe Üniversitesi Hemşirelik Bilim ve Sanatı Dergisi 2010;3(3):34-44.