Giriş

Tüm dünyada sık görülen gıda kaynaklı enfeksiyonlar, ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkelerde önemli bir halk sağlığı problemi oluşturmaktadır. Gıda çalışanları arasında kişisel hijyen eksikliği, gıda kaynaklı hastalıkların oluşumunda önemli bir faktördür.^[1] Gıda kaynaklı enfeksiyonlar bakteri, virüs, mantar ve parazit kaynaklı olup, genellikle gıdayı hazırlama sırasında bulaşmaktadırlar. Besin kaynaklı salgınların %10-20’sinin gelişiminden besin sektöründe çalışanlarının sorumlu olduğu ortaya konulmuştur.^[2]

Tarama testleri asemptomatik bireylerde bir hastalık saptamak üzerine tasarlanmışlardır.^[3] Hastalığın klinik belirtilerine sahip olmadığı halde enfeksiyon etkenini taşıyan ve başkalarına bulaştırabilen kişilere portör denir. Portörler birçok enfeksiyonun bulaşmasında ve yayılmasında önemli rol oynarlar.^[4] Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’ne göre, portör muayenesi ve testleri, kişinin sadece o anlık durumu ile ilgili bilgi verir, bulaştırıcılık ve salgınları önlemede etkili değildir.^[5] Ülkemizde ise portör muayeneleri halen yapılmakta olup, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’na göre portör muayenesi ile ilgili hükümlerin yanında, hijyen eğitimi alınması ve hastalığın zamanında bildirilmesi gereklidir.^[4] Bu çalışmada, bir Eğitim ve Araştırma Hastanesi Aile Hekimliği Kliniği’ne başvuran gıda sektörü çalışanlarının cinsiyet ve yaş gruplarına göre burun, boğaz ve gaita kültürü sonuçlarının değerlendirilmesi amaçlandı.

Gereç ve Yöntem

Kesitsel nitelikteki çalışmada, Ocak 2017-Kasım 2019 tarihleri arasında Karabük Üniversitesi Eğitim ve Araştırma Hastanesi Aile Hekimliği Polikliniği’ne sağlık raporu için başvuran gıda sektörü çalışanlarının kayıtları retrospektif olarak incelendi. Hastaların yaş, cinsiyet gibi demografik verileri ile burun, boğaz ve gaita kültürü sonuçları kaydedildi. Tekrarlayan hasta sonuçları, yetersiz numune olanlar ve kültür sonucu bulunmayan/eksik olan kişilerin verileri çalışma dışı bırakıldı.

Mikrobiyoloji laboratuvarına gelen burun ve boğaz sürüntü örnekleri %5 koyun kanlı agara, gaita kültürü ise Eosin Methylene Blue (EMB) agar ve Salmonella-Shigella (SS) agara ekildikten sonra 35C0 de 24-48 saat inkübe edildi. Boğaz sürüntülerinde beta hemoliz görülen kolonilere Pyrolidonly Beta Naphilamide (PYR) testi yapılarak A Grubu Beta Hemolitik Streptokok (AGBHS) varlığı araştırıldı. Burun sürüntülerinde Gram boyamada gram pozitif kok görülen kolonilere katalaz ve koagülaz testleri yapıldı. Katalaz ve koagülaz pozitif koloniler koyun kanlı agara pasajlanıp üzerine oksasilin diski bırakılarak tekrar inkübe edildi. Gaita örneklerinde EMB agarda laktoz negatif ve SS agarda renksiz ve/veya siyah kolonilerden üre besiyerine pasaj yapıldı. Üreaz aktivitesi olmayan yani Salmonella veya Shigella şüpheli kolonilerin identifikasyonu BD_Phoenix 100 tam otomatize sistemle yapıldı.

Verilerin istatistiksel analizinde, IBM SPSS paket programının 22.0 versiyonu kullanıldı. Tanımlayıcı istatistikler sayı, yüzde, ortalama ± standart sapma şeklinde belirtildi. Parametrik veriler için Student t testi kullanıldı. Kategorik veriler Ki-kare testi ile karşılaştırıldı. Anlamlılık düzeyi p<0,05 olarak kabul edildi. Bu çalışma, Karabük Üniversitesi Girişimsel Olmayan Klinik Çalışmalar Etik Kurulu’nun 02.12. 2019 tarih ve 2019/52 sayılı onayı ile yürütüldü.

Bulgular

Çalışmaya dahil edilen 971 kişinin %38,2’si (n=371) kadın, %61,7’si (n=600) erkek, yaş ortalaması 32,0±11,1 yıl idi. Kadınların yaş ortalaması 36,3±11,7, erkeklerin yaş ortalaması 29,4±9,9 idi (p<0,001). Bireylerin yaş gruplarına göre cinsiyetleri incelendiğinde kadınların çoğunlukla 40-65 yaş aralığında, erkeklerin 20-39 yaş aralığında olduğu görüldü (Tablo 1).

Burun kültüründe, 35 (%3,6) hastada Metisiline Dirençli Staphylococcus aureus (MRSA) üredi. Bunlardan 28’i (%2,8) kadın, 7’si (%0,7) erkekti. Kadınlarda burunda MRSA taşıyıcılığı erkeklere göre belirgin olarak daha yüksekti (p<0,001). MRSA pozitif olan 35 kişinin 31’i 20-39 yaş aralığındaydı. Metisiline Duyarlı Staphylococcus aureus (MSSA) 2 (%0,2) kişide pozitif olup, biri erkek diğeri kadındı. Boğaz kültüründe, 29 (%2,9) hastada A Grubu Beta Hemolitik Streptokok (AGBHS) üredi. Bunlardan 16 (%1,6)’sı kadın, 13 (%1,3)’ü erkekti.

Cinsiyet grupları arasında boğaz kültüründe istatistiksel olarak bir fark yoktu. AGBHS pozitifliği en fazla 20-39 yaş aralığındaydı (n=19, %1,9). Ancak yaş grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark yoktu. A Grubu Dışı Beta Hemolitik Streptokok (AGDBHS) 2 (%0,2) hastada pozitifti ve biri erkek diğeri kadındı. Gaita kültüründe Shigella spp. üreyen 5 (%0,5) hastanın tamamı erkekti (Tablo 2). Bireylerin hiçbirinde Salmonella spp. tespit edilmedi.

Tartışma

Gıda çalışanlarında, işe başlamadan önce periyodik tıbbi kontrollerin yapılması, gıda üretim aşamalarında oluşabilecek hijyen problemlerinin ve kontaminasyonların önlenmesi açısından anahtar role sahiptir. Daha iyi gıda güvenliği için gıda çalışanlarının sağlık durumunun da daha iyi olması gerekir.^[6] Gıda çalışanları, gıda üretim ve taşıma zinciri boyunca mikrobiyal bulaşların azaltılmasında önemli rol oynamaktadır. İyi kişisel hijyen, gıda güvenliğinin önemli bir parçasıdır.^[7] Portör muayenesi, toplum sağlığını tehdit eden patojen mikroorganizmaların bir kısmını tespit etmemizi sağlar. Gıda sektöründe çalışanlara ve bu sektörde çalışmak üzere yeni işe girenlere portör muayenesi kapsamındaki laboratuar tetkiklerinde burun, boğaz ve gaita kültürleri ile taramalar yapılmakta ve patojen etkenlerin varlığı araştırılmaktadır.

Gıda sektöründe çalışan veya çalışmak için başvuran bireylerin değerlendirildiği çalışmamızda başvuranların çoğunluğunun 20-39 yaş arası erkekler olduğu, kadın çalışanların ise ağırlıklı olarak 40-65 yaş aralığında olduğu saptandı. Çalışmamızda, cinsiyet grupları açısından kültürlerde üreme durumuna bakıldığında, burun kültüründe çoğunlukla MRSA üremesi kadın bireylerde fazlaydı, boğaz kültüründe cinsiyet grupları açısından anlamlı fark yokken, gaita kültüründe Shigella spp. üremesi olan hastaların sayısı az olmakla birlikte, tamamı erkek bireylerdi. Kadın gıda sektörü çalışanlarının burun hijyeni açısından el temasına, erkek gıda sektörü çalışanlarının ise gaita hijyeni açısından tükettikleri gıda hijyenine ve el hijyenine daha az dikkat ettiği düşünülebilir.

Erişkinlerde burun, S. aureus’un en yoğun bulunduğu bölgelerden biridir. Bu kişiler kendileri ve başkaları için enfeksiyon kaynağıdırlar.^[8] Çalışmamızda burun sürüntü örneklerinde %3,6 (n=35) MRSA, %0,2 (n=2) MSSA pozitifliği saptadık. Ülkemizde yapılan çalışmalarda burunda MRSA taşıyıcılık oranları oldukça değişkenlik göstermekte olup çalışmamızda bu oran düşük bulunmuştur. Meryem ve ark.nın^[8] İstanbul Tıp Fakültesi hastanesi gıda çalışanlarında yaptıkları çalışmada çalışanların %3,7’sinde MRSA, %12’ sinde MSSA saptanmıştır. Alim ve ark.nın^[9] Sivas’da yaptığı çalışmada, MRSA’ya rastlanmazken, %13,4 MSSA izole edilmiş, Erdogan ve ark.nın^[10] turistik bir bölge olan Alanya’da yaptığı çalışmada %10,2 oranında S. aureus kolonizasyonu ve %0,4 oranında metisilin direnci saptanmıştır.

Gülbandılar ve ark.nın^[11] Kütahya’da yaptığı çalışmada ise %7,1 S. aureus izole edilmiş olup %1,2 sinin MRSA olduğu bildirilmiştir. Yağmur ve ark.nın^[12] Kayseri’de sağlık çalışanlarında yaptığı çalışmada %21,2 S. aureus, %4,7 oranında MRSA saptanmıştır. Yine benzer çalışmalarda S. aureus kolonizasyon oranları Özkan ve ark.nın^[13] Ankara Gölbaşı’nda yaptığı çalışmada % 13,3 bulundu. Özen ve ark.nın^[4] Antalya’da yaptığı çalışmada %0,4 olarak bildirilmiştir. Nazal stafilokoklar enterotoksinleri nedeniyle gıda zehirlenmelerine sebep olabilirler, taşıyıcılar ve diğer bireyler için tehlike kaynağıdırlar. Halk sağlığı açısından son derece önemli olduğundan, cilt enfeksiyonu olan ve nazal taşıyıcı olan gıda çalışanlarında MRSA eradikasyonu sağlanmalıdır.^[11] Bu nedenle, ülkemizde yapılan çalışma sonuçları göz önüne alındığında portör taramalarının gerekliliği anlaşılmaktadır.

Bu çalışmada boğaz sürüntü örneklerinde %2,9 (n=29) oranında AGBHS pozitifliği saptadık. Ülkemizde yapılan çalışmalarda oranlar değişmekle birlikte gıda çalışanlarında %0,4-%9,6 oranında AGBHS taşıyıcılığı bildirilmiştir.^[4,8,13] AGBHS enfeksiyonları, insandan insana öksürük, aksırık sırasında damlacık enfeksiyonu ile taşınır. Yemek hazırlama işleri sırasında hastalardan kontaminasyonla oluşan salgınlar bildirilmiştir.^[14] Yayılmada taşıyıcıların da rolü büyüktür.^[15]

Gıda işleyicileri, gıda kaynaklı hastalıkların bulaşmasında önemli rol oynamaktadır. Kotzekidou ve ark.^[16] tarafından yapılan çalışmada, dondurulmuş ve fırınlanmış hamur işlerinde gıda kaynaklı patojenler olarak % 17,5 Salmonella spp., % 11 S. aureus tespit edildi. Gıda kaynaklı hastalıklar, dünya çapında önemli bir sağlık sorunu olmaya devam etmektedir. Assefa ve ark.^[17] tarafından yapılan el durulama numunesinin bakteriyolojik incelemesi çalışmasında; %23,5 S. aureus ve %0,9 Salmonella türleri izole edilirken Shigella türleri tespit edilmemiştir. Gıda işleyicilerinin elleri potansiyel bir vektör olup, gıda kaynaklı salgınlar için potansiyel bir risk oluşturabilir. El hijyeni ve uygun el yıkama tekniklerinin önemine dikkat çekilmelidir.

Çalışmamızda gaita örneklerinde %0,5 oranında Shigella spp. tespit edilmiş ancak Salmonella spp. üremesi görülmemiştir. Benzer şekilde Özen ve ark.nın^[4] Antalya’da yaptıkları çalışmada %0,4 Shigella spp. ürediği bildirilmiştir. Öte yandan Meryem ve ark.^[6] gaita örneklerinde %3,7 oranında patojen etken saptarken, Özkan ve ark.^[11] çalışmalarında herhangi bir enterik patojen tespit etmediklerini bildirmiştir. Çalışma sonuçları arasındaki farklılıklar, çalışmaların yapıldığı gıda sektörlerinin çeşitliliğine, kurumların hijyen kurallarına ve eğitimlerine verdikleri öneme göre değişebilir.

Literatür taramasında portör taramaları için yaş gruplandırması yapılan çalışmaya rastlanmamıştır. Çalışmamızda burun, boğaz ve gaita kültürlerinde üreme olan bireylerde yaş grupları açısından bakıldığında çoğunlukla 20-39 yaş aralığında (n=57, %5,7) olduğu ve bu durumun burun kültürü yapılan hastalarda (n=31, %3,1) anlamlı olarak daha yüksek olduğu tespit edildi. Bu durum 20-39 yaş aralığında dış ortama daha dönük ve toplumla daha fazla temas halinde olunması ve aktif yaşanmasıyla açıklanabilir. Genç ve tecrübesiz gıda çalışanlarına kişisel hijyenik uygulamalar konusunda periyodik eğitim verilmesi ve bilinçlendirilmesi gerektiğini söyleyebiliriz.

Sonuç

Güncel bilimsel yaklaşımlara göre gıda sektörü çalışanlarında portör taramaları gelişmiş ülkelerin birçoğunda gerek görülmediği için rutin olarak önerilmemektedir.^[2] Literatüre bakıldığında bu konu ile ilgili yayınların daha çok gelişmekte olan ülkelerde yapıldığı görülmektedir. Geri kalmış ülkelerde ise portör tarama testlerinin maliyetli olduğu düşünülerek taramaların ihmal edildiği düşünülebilir. Dünya Sağlık Örgütü ise portör testlerinin anlık durumu göstermesi, portör olmamanın gıdayla ilişkili hastalıkları önlemede etkisiz olması nedeniyle portör testi yerine etkili hijyen eğitimini önermektedir.^[4] Ancak ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkelerde halk sağlığını korumak için portör taramalarının gerekliliği halen devam etmektedir.

1. Chukwuocha UM, Dozie IN, Amadi AN, et al. The knowledge, attitude and practices of food handlers in food sanitation in a metropolis in south eastern Nigeria. East Afr J Public Health 2009;6(3):240-3.
2. Saraçoğlu GV, Kaya AD, Aydın M. Türkiye’de gıda alanında çalışanlarda yapılan mikrobiyolojik tetkikleri düzenleyenmevzuatın incelenmesi. SDÜ Tıp Fakültesi Dergisi 2016;23 (2):68-74.
3. Ersoy E, Saatçi E. Periyodik sağlık muayenelerine genel bakış. Türkiye Aile Hekimliği Dergisi 2017;21(2):82-9.
4. Özen M, Kocaman E. Bir eğitim hastanesine sağlık raporu almak için başvuran turizm sektörü çalışanlarının hijyen eğitimi durumlarının, hijyen bilgi düzeylerinin ve portör testi sonuçlarının değerlendirilmesi. Smyrna Tıp Dergisi 2018;8(1):11-9.
5. World Health Organization. Personnel, health surveillance and management procedures for food-handling personnel: report of a WHO consultation. Vol. 785. Geneva: World Health Organization, 1989.
6. Mudey A, Kesherwani N, Mudey G, Goyal R, Dawale A, Wagh V. Health status and personal hygiene among food handlers working at food establishment around a rural teaching hospital in Wardha District of Maharashtra, India. Global Journal of Health Science 2010;2(2):198.
7. Jenpanich C, Unger F, Alter T, Chaisowwong W. Food safety knowledge, attitudes and practices among food handlers in Chiang Mai Province, Thailand. Berlin: Presentation at the first joint conference of the Association of Institutions for Tropical Veterinary Medicine and the Society of Tropical Veterinary Medicine, 2016.
8. Ören MM, Evciman A, Duman A, et al. Bır tıp fakültesi hastanesinde gıda çalışanlarının periyodik sağlık taramalarının değerlendirilmesi. İstanbul Tıp Fakültesi Dergisi 2014;77(4):51-4.
9. Alim A, Oğuzkaya artan M, Ataş M, Kalkan H, Madak S. Sivas ilinde portör muayenesi için başvuranlarda staphylococcus aureus burun taşıyıcılığının araştırılması. FLORA 2012;17(4):202-5.
10. Erdogan H, Arslan H. Otel personelinin burun ve bogaz kültüründe staphylococcus aureus taşıyıcılığının araştırılması ve risk faktörlerinin irdelenmesi. KLİMİK Dergisi 2011;24(2):90-3.
11. Gülbandılar A. Kütahya yöresinde burun mukozasındaki staphylococcus aureus taşıyıcılığının ve antibiyotik duyarlılığının araştırılması.Dumlupınar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 2009;(18):1-6.
12. Yağmur G, İnci M. Sağlık çalışanlarında staphylococcus aureus burun taşıyıcılığı ve antibiyotik duyarlılığının araştırılması. Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 2014;12(1):31-7.
13. Özkan S, Aycan S, Sultan N, Maral I. Gölbaşı’nda gıda sektöründe çalışanların periyodik esnaf muayenelerinin ve burun-boğaz taşıyıcılıklarının değerlendirilmesi. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi 1999;56(1):13-7.
14. Fenercioğlu A, Tamer İ, Dabak R. İstanbul Kartal bölgesinde okul öncesi çocuklarda asemptomatik A grubu beta hemolitik streptokok taşıyıcılığı. Türkiye Aile Hekimliği Dergisi 2009;12(4):203-6.
15. Vitrinel A. A-grubu beta hemolitik streptokokların neden olduğu akut tonsillofarenjitlerde tanı ve tedavi. Türkiye Aile Hekimliği Dergisi 2007;1(4):232-3.
16. Kotzekidou P. Microbiological examination of ready-to-eat foods and ready-to-bake frozen pastries from university canteens. Food Microbiol 2013;34(2):337-43.
17. Assefa T, Tasew H, Wondafrash B, Beker J. Contamination of bacteria and associated factors among food handlers working in the student cafeterias of Jimma University Main Campus, Jimma, South West Ethiopia. Alternative & Integrative Medicine 2015;4(1):1-8.